Το 1957 οι ψυχιατρικές πτέρυγες των νοσοκομείων της Αθήνας αδυνατούν να δεχτούν άλλους ασθενείς. Έτσι βρίσκει πολιτικό έδαφος η ιδέα να δημιουργηθεί μια αποικία ψυχικώς αρρώστων στη Λέρο, η οποία θα στεγαζόταν στα άδεια κτήρια του ιταλικού ναυαρχείου. Η αρχική ιδέα προέβλεπε ότι οι ασθενείς εκεί θα απασχολούνταν σε γεωργικές ασχολίες, ωστόσο η πραγματικότητα αποδείχθηκε πολύ πιο ζοφερή.
Στις 28/5/57 με βασιλικό διάταγμα ιδρύεται το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου, το οποίο στις 2/1/58 υποδέχεται τους πρώτους 300 ασθενείς από το Λοιμοκαθαρτήριο Αθηνών. Το βασικό κριτήριο για να σταλεί κάποιος στη Λέρο είναι το αν ήρθε κάποιος από την οικογένειά του να τον δει τους προηγούμενους 12 μήνες. Όσοι πέρναγαν το χρονικό αυτό όριο βρίσκονταν και επισήμως στη λίστα των «αζήτητων», οριστικά ξεχασμένοι απ’ τους ανθρώπους.
Τους καρφίτσωναν στο πέτο έναν αριθμό και τους έστελναν στο καράβι. Καθοδόν προς στη Λέρο ένας Θεός ξέρει πόσοι απ’ αυτούς είχαν αλλάξει ρούχα και αριθμούς… Όχι ότι είχε ιδιαίτερη σημασία βέβαια, μια και ο χωρισμός των ασθενών γινόταν με πρωτόγονο τρόπο, σίγουρα μη επιστημονικό. Σε κάποια «περίπτερα» η συγκρότηση γινόταν με βάση την ηλικία, σε άλλα με βάση το ιστορικό, σε άλλα με βάση την συμπεριφορά που επιδείκνυαν μόλις έφταναν στο νησί.
Δύο ψυχίατροι έφτασαν -στις αρχές της δεκαετίας του 1980- να είναι υπέυθυνοι για σχεδόν 2000 ασθενείς, τη φύλαξη και φροντίδα των οποίων είχαν αναλάβει ντόπιοι, ψαράδες και λοιποί εθελοντές, οι οποίοι απλώς βρήκαν την ευκαιρία να βγουν από την ανεργία μπαίνοντας τελείως ανεκπαίδευτοι σ’ έναν χώρο με τόσο ιδιαίτερες και πολυεπίπεδες ανάγκες. Η βία που αναγκάζονταν να χρησιμοποιήσουν αλλά και η βία των ασθενών που συχνά ξέσπαγε πάνω τους δημιούργησαν ένα ψυχολογικό σοκ τόσο μεγάλο και βαρύ για τους περισσότερους, που πολλοί δεν το ξεπέρασαν ποτέ.
Οι συνθήκες εντός των «περιπτέρων», για τα πρώτα 30 σχεδόν χρόνια, ήταν απερίγραπτες. Άνθρωποι χωρίς στοιχειώδη δικαιώματα, χωρίς ίχνος ατομικότητας, περιφέρονταν γυμνοί ή με ελάχιστα ρούχα όλη τη μέρα, έτρωγαν με τα χέρια φαγητό που σερβιριζόταν επίσης με τα χέρια, αρκετοί εξ’ αυτών γευμάτιζαν με τις αλυσίδες με τις οποίες ήταν δεμένοι. Η υγιεινή των χώρων, ειδικά στο «περίπτερο 9» ή το «περίπτερο 16», γνωστό και ως «περίπτερο των γυμνών» ή «χεζάδικο», στο οποίο κατά κανόνα διαβιούσαν οι βαριές περιπτώσεις ήταν τραγική. 200 άνθρωποι στοιβαγμένοι σ’ έναν σκοτεινό χώρο, πλήρως ιδρυματισμένοι, αδυνατούντες να αυτοεξυπηρετηθούν. Σαν ζώα. Σαν κρατούμενοι σε σωφρονιστικό ίδρυμα με φύλακα. Άνθρωποι που δεν ζούσαν, απλώς επιβίωναν.
Το 1981 δημοσιοποιούνται οι πρώτες καταγγελίες για τις κάκιστες συνθήκες διαβίωσης στο ψυχιατρείο και την επόμενη χρονιά το Υπουργείο Υγείας αποφασίζει την παύση μεταφοράς ασθενών στο νησί. Μέχρι τις αρχές του ’90 οι ασθενείς της Λέρου δεν υπερβαίνουν πλέον τους 1000, ενώ τομή στην εξέλιξη των συνθηκών στην κλινική χαράσσει το άρθρο «Europe’s guilty secret» (Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης) που δημοσίευσε το 1989 ο Observer και αναπαράχθηκε ευρέως από εφημερίδες σε όλο τον κόσμο και κυρίως το ντοκιμαντέρ Leros: Island of Outcasts (Λέρος: Νησί των Απόβλητων) που γυρίζει για λογαριασμό του βρετανικού Channel 4 η σκηνοθέτις Τζέιν Γκάμπριελ.
Οι εικόνες που καταγράφει η κάμερά της συγκλονίζουν με την ωμότητα της αλήθειας τους και την ίδια χρονιά η Ευρωπαϊκή Κοινότητα χρηματοδοτεί ένα πρόγραμμα μέσω του οποίου τη φροντίδα των ασθενών της Λέρου αναλαμβάνουν ψυχίατροι και εξειδικευμένοι εργαζόμενοι που έρχονται από την Τεργέστη. Η κατάσταση αρχίζει να εξανθρωπίζεται.
Στις αρχές του 2000, όπως ανάγλυφα αποτυπώνεται και στο (ελληνικής παραγωγής) ντοκιμαντέρ «Leros: Freedom is curative» (Λέρος: Η ελευθερία είναι θεραπευτική), οι συνθήκες έχουν βελτιωθεί σημαντικά για τους περισσότερους ασθενείς, οι οποίοι αντιμετωπίζονται όχι μόνο επιστημονικά οπως πρέπει αλλά και σε ανθρώπινο επίπεδο, είτε μένοντας σε σπίτια εκτός του ψυχιατρείου, είτε απασχολούμενοι με καλλιτεχνικές και άλλες δραστηριότητες, είτε συμμετέχοντας σε θεατρικές ομάδες, πανηγύρια με τη συμμετοχή κατοίκων της Λέρου κ.ο.κ.
Τον Δεκέμβριο του 2015 και ενώ στο χώρο του ψυχιατρείου διαμένουν ακόμα περίπου 200 ψυχικά ασθενείς η Κυβέρνηση αποφασίζει να δημιουργηθεί εντός των ίδιων εγκαταστάσεων προσφυγικός καταυλισμός 1000 θέσεων. Ένα κολαστήριο ψυχών δίπλα σε ένα πρώην κολαστήριο ψυχών. Οι τοίχοι του δεύτερου μπορεί να είναι πια άδειοι, όμως αντιλαλούν την ανεπάρκεια και τη φρικτή αδυναμία που τους γέμισε επί τόσα χρόνια. Την ανημπόρια του να διαχειριστούμε ως κράτος ένα τόσο σοβαρό θέμα πολιτισμένα. Τις τόσες αδικαίωτες ψυχές που έμειναν επί δεκαετίες εκεί μέσα να αναρωτιούνται «γιατί;».
